Referat na konferencję popularno-naukową w Rzeszowie 23.03.2013

Podstawowe cele polityki zagranicznej PRL w latach 1971-1980

Podstawowe cele w owym czasie wynikały z generalnej linii polityki sformułowanej u zarania Polski Ludowej i realizowanej z różnym nasileniem w latach 1944-1980. Polityka ta zabezpieczała żywotne interesy narodu polskiego i jego socjalistycznego państwa, zapewniała jego terytorialną integralność, suwerenność i bezpieczeństwo, była ważnym czynnikiem tworzenia sprzyjających warunków zewnętrznych dla realizacji planów społeczno gospodarczych rozwoju kraju i zaspokajania potrzeb narodu. Polityka ta opierała się na trzech podstawach:

• na zasadzie trwałego sojuszu, braterstwa i współpracy z ZSRR oraz innymi państwami socjalistycznymi;
• na zasadzie solidarności z siłami walczącymi o wolność narodów i postęp społeczny, poparcia dla krajów uwalniających się z więzów imperializmu, kolonializmu i neokolonializmu;
• na zasadzie współpracy z państwami kapitalistycznymi w oparciu o zasady pokojowego współistnienia.

Generalnie polityka ta przyniosła Polsce w epoce Gierka wielkie sukcesy na arenie międzynarodowej i umocniła miejsce Polski we wspólnocie państw socjalistycznych.

Polska otwarła się na kraje tzw. trzeciego świata rozwijając z nimi liczne kontakty polityczne, gospodarcze i kulturalne, popierała ich dążenia do niepodległości i równoprawnych stosunków na arenie międzynarodowej. Jeśli chodzi o kraje kapitalistyczne Polska umocniła tradycyjnie dobre stosunki z Francją oraz krajami skandynawskimi, przełamała złą passę stosunków z RFN i nawiązała liczne stosunki z USA zwieńczone trzema wizytami amerykańskich prezydentów w Polsce i wizytą Edwarda Gierka w Stanach Zjednoczonych. Ważnym elementem była aktywna polityka kredytowa upatrywana przez władze jako istotny czynnik modernizacji kraju. Nadzieje i rachuby tej polityki nie zawsze sprawdzały się w późniejszym okresie dekady gierkowskiej. W stosunkach z krajami socjalistycznymi kluczową rolę odgrywały stosunki z ZSRR. Był to strategiczny wówczas sojusznik Polski, gwarant jej wewnętrznej i międzynarodowej polityki. Poziom rozwoju technologicznego, z wyjątkiem przemysłu zbrojeniowego i surowcowego był niższy w Związku Radzieckim niż w Polsce co prowadziło do różnic interesów między obydwoma krajami. Próbowano to rozwiązać na drodze układów dwustronnych w ramach RWPG a także umów Polski z bardziej rozwiniętymi krajami socjalistycznymi. Rodziło to różnego rodzaju napięcia jednocześnie widząc w otwarciu Polski na Zachód remedium na zmniejszenie opóźnienia technologicznego w ZSRR. Polska udzielała poparcia moralnego i politycznego Wietnamowi w jego wieloletniej walce z imperializmem francuskim i amerykańskim, popierała również KRLD i Mongolię. Stosunki z ChRL były chłodne ze względu na głębokie podziały i spory ideologiczne między KPZR i KPCh. Od połowy lat 60-tych Chiny szły własną drogą do socjalizmu oskarżając Moskwę o rewizjonizm i wielkomocarstwowy szowinizm. Osłabiło to socjalizm w skali światowej, miało to jednak wpływ na uratowanie socjalizmu w Chinach w obliczu klęski „realnego socjalizmu” w ZSRR i Europie w latach 1989-1991. Lata 70-te przyniosły dalszy postęp w walce narodów Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej z imperializmem, kolonializmem i rasizmem. Wiele krajów w tym czasie weszło na drogę niekapitalistycznego i socjalistycznego rozwoju. Polska popierała współpracę z ruchem państw niezaangażowanych i przysłała obserwatora na konferencję tych państw w Hawanie w połowie lat 70-tych. Polska popierała walkę narodów Namibii i Zimbabwe w ich walce o niepodległość, ludność RPA w walce z apartheidem i prawo narodu palestyńskiego do stworzenia własnego państwa. Polityka zagraniczna Polski wobec krajów tzw. trzeciego świata opierała się na popieraniu dążeniu do zachowania i umocnienia światowego pokoju, rozbrojenia i przebudowy międzynarodowych stosunków gospodarczych. Popierała liczne inicjatywy ONZ w tym zakresie. Rozwijała intensywne stosunki z kapitalistycznym Zachodem. Polityce odprężenia sprzyjały ustalenia Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie na temat pokojowego współistnienia przyjęte w latach 1972-1975. Strony budowały wzajemne zaufanie. W maju 1972 roku wizytę w Moskwie złożył prezydent Richard Nixon a później Leonid Breżniew podróżował do USA. Wcześniej, w lutym 1972 roku Nixon spotkał się w Pekinie z Mao Tse Tungiem. W 1975 roku tak samo uczynił prezydent Gerald Ford. W 1973 roku ChRL przyjęto do ONZ i stała się ona stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ. Bezprecedensowym wydarzeniem była KBWE zakończona w 1975 roku. Wzięły w niej udział wszystkie państwa europejskie poza Albanią oraz USA i Kanada. Przyjęto zasady współpracy a dwustronne rokowania radziecko-amerykańskie doprowadziły w marcu 1972 roku do podpisania układów na temat do częściowego rozbrojenia. Wielkim przełomem było uznanie na arenie międzynarodowej NRD jako odrębnego państwa, uregulowanie stosunków między obydwoma państwami niemieckimi i przyjęcie ich do ONZ. Układ Helsiński z 1975 roku był postrzegany jako wzajemne zwycięstwo, zwłaszcza między NATO a Układem Warszawskim. Jednakże dla państw socjalistycznych okazał się brzemienny w skutkach. Tzw. trzeci koszyk, zawierający postulat przestrzegania praw obywatelskich, stał się punktem wyjścia dla rosnących szybko ruchów opozycyjnych przeciwnych coraz bardziej wyrodniejącemu systemowi „realnego socjalizmu” i partiom, już teraz tylko z nazwy, komunistycznym. Doprowadziło to w konsekwencji do upadku bloku wschodniego. Polska w tym czasie rozwijała przyjazne stosunki z Francją i Stanami Zjednoczonymi, kontynuowała politykę normalizacji stosunków z RFN i zabezpieczania swoich interesów na Bałtyku poprzez przekształcenia go w strefę pokoju i przyjaznej współpracy oraz rozszerzenie swych wód terytorialnych. Polska dążyła do zahamowania wyścigu zbrojeń, ustanowienia w Niemczech i Europie środkowej strefy bezatomowej oraz występowała na rzecz likwidacji wszelkich ognisk zapalnych i konfliktów. Siły zbrojne PRL brały udział w Doraźnych Siłach Zbrojnych ONZ na Bliskim Wschodzie. Z inicjatywy Edwarda Gierka ONZ uchwalił deklarację o wychowaniu społeczeństw w duchu pokoju. Uregulowano stosunki z Kościołem Katolickim czego konsekwencją było były wizyty polskich przywódców w Watykanie i pielgrzymka Jana Pawła II do Polski w 1979 roku.

Polska umacniała suwerenność własnego państwa, pogłębiała współpracę z innymi państwami bloku socjalistycznego, popierała walkę uciskanych państw i narodów tzw. trzeciego świata i prowadziła politykę pokojowego współistnienia z państwami kapitalistycznymi. Bez wątpienia był to jeden z najlepszych okresów państwa polskiego w XX wieku. Jednocześnie wewnątrz kraju konsolidowały się siły antysocjalistyczne, które wzięły górę w następnej dekadzie (1980-1989).

dr hab. Zbigniew Wiktor- prof. nadzwyczajny Uniwersytetu Wrocławskiego (emerytowany) i prof. nadzw. Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Wynalazczości i Techniki w Polkowicach

Referat na konferencję popularno-naukową w Rzeszowie 23.03.2013

Charakterystyka ideowo-polityczna i ekonomiczna ekipy Gierka

Ekipa Edwarda Gierka i Piotra Jaroszewicza nastąpiła z wyraźnie już ukształtowanej warstwy wykonawczo-zarządzającej, dawno wyalienowanej od klasy robotniczej, która jednak w propagandzie nadal posługiwała się frazesem komunistycznym. Gierek często powoływał się na (jego zdaniem) postępowy eurokomunizm co zbliżało go do głównych tez socjaldemokracji. Reformizm ten wpisywał się w ówczesną politykę Moskwy szukającą porozumienia z socjaldemokracją na arenie międzynarodowej. Wzmocnienie frontu socjaldemokratycznego było potrzebne kierownictwu KPZR w zaostrzającej się konfrontacji z socjalistycznymi Chinami i KPCh. Nowa ekipa to nie byli już nawet komuniści typu Gomułki. Byli to biurokraci w stylu Breżniewa, którzy tylko manipulowali tylko komunistycznymi hasłami. Ich głównym celem było utrzymanie władzy i przywilejów. Było to możliwe jedynie pod warunkiem przyspieszenia rozwoju gospodarczego i wzrostu stopy życiowej niezadowolonej ludności. Sięgnęli oni po kredyty nie wierząc w możliwość osiągnięcia pożądanego celu możliwościami wewnętrznymi, przy użyciu niezmienionego systemu gospodarki nakazowej. Kredyty te były łatwo dostępne dzięki wielkiemu strumieniowi tzw. petrodolarów, zwłaszcza po ogromnej podwyżce cen ropy na początku lat 70-tych. Dzięki temu w latach 1972-1976 zwiększono moc produkcyjną, majątek trwały przemysłu wzrósł o 70% w porównaniu z 1970 rokiem a produkcja wzrosła o 80%. Kredyty te były też w dużym stopniu przeznaczane na zakup pasz dla przyspieszenia produkcji zwierzęcej ponad możliwości wynikające ze wzrostu krajowej produkcji roślinnej. Pewna część tych kredytów (niektórzy oceniali, że nawet do 30%) została zmarnowana na skutek nietrafionych, przedwczesnych, nieskoordynowanych zakupów i samowolnie realizowanych inwestycji lokalnych i branżowych. Wyniki pierwszej pięciolatki (1971-1976) były bardzo obiecujące. Polska stała się wielkim placem budowy, uruchomiony został wielki przemysł budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego. Rozwiązało to nabrzmiały problem mieszkaniowy (2,6 mln nowych mieszkań) i problem bezrobocia wyżu demograficznego (2,5 mln nowych miejsc pracy). Uruchomiono masową turystykę zagraniczną do czego znacznie przyczyniło się otwarcie granic z NRD i Czechosłowacją, rozwijała się kultura i nauka, wdrażano program edukacji narodu na średnim poziomie. Polityka ta cieszyła się poparciem narodu, miała jednak pewne minusy, które były zapowiedzią jej porażki w końcu lat 80-tych. Program ambitnej przemiany kraju okazał się jednak budowlą „na lotnych piaskach” co dokumentowały lata następnej pięciolatki (1976-1980). Zasada „otwartego planu” doprowadziła do deregulacji gospodarki, trudności kooperacyjnych, braków surowcowych, paliwowych i energetycznych. Na to nałożyły się trudności na rynkach zagranicznych i w polityce. W krajach kapitalistycznych doszły do głosu siły neoliberalne, dążące do konfrontacji z realnym socjalizmem już nie tylko na płaszczyźnie ideowo-politycznej ale także militarnej. Poligonem doświadczalnym stał się w 1979 roku Afganistan, fatalny jak się z czasem okazało błąd radzieckiego kierownictwa, który odsłonił m.in. słabość militarną ZSRR. Przyspieszyło to upadek Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego. W Polsce polityka zasilania w latach 70-tych w zagraniczne maszyny, przeważnie przestarzałe w stosunku do nowej generacji maszyn na Zachodzie, realizowana w ramach niesprawnego systemu ekonomicznego nie przyniosła oczekiwanej nadwyżki eksportowej, przy pomocy której miano spłacać zaciągnięte długi. W tej sytuacji rząd sięgnął po tradycyjną metodę drastycznej podwyżki cen, głównie artykułów spożywczych, w tym mięsa w czerwcu 1976 roku. Odpowiedzią na to były gwałtowne starcia z robotnikami w Radomiu i Ursusie w wyniku czego rząd wycofał się z podwyżek. Wydarzenia te pokazały wyraźnie wyobcowanie się rządzącej biurokracji z klasy robotniczej, która nie czuła się już zupełnie (o czym świadczyły też tragiczne wydarzenia grudnia ’70) gospodarzem swoich zakładów pracy i kraju a jedynie petentem w stosunku do obcego jej kierownictwa partii i rządu. Tolerowała je tylko do czasu, kiedy poważnie wzrastała jej stopa życiowa a przy każdej obniżce wykazywała swój wrogi do niej stosunek. Kierownictwo PZPR i rządu nadal usiłowało kontynuować poprzednią politykę gospodarczą w ramach tzw. „manewru gospodarczego” i zaciągało nowe pożyczki, których nie było w stanie spłacić. Pchało to cały system ku katastrofie. W 1979 roku tempo wzrostu PKB wynosiło już 0 i w 1980 roku Polska stanęła w obliczu nowych wyzwań i wydarzeń, które odsunęły ekipę Gierka od władzy.

dr hab. Zbigniew Wiktor- prof. nadzwyczajny Uniwersytetu Wrocławskiego (emerytowany) i prof. nadzw. Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Wynalazczości i Techniki w Polkowicach