80 lat temu miało miejsce przełomowe wydarzenie w historii Polski. 22 lipca 1944 roku w Chełmie, na terenie wyzwolonym przez Armię Czerwoną i Wojsko Polskie spod okupacji niemieckiej, ogłoszony został Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Manifest, zwany lipcowym, wzywał do dalszej walki w sojuszu ze Związkiem Radzieckim o wyzwolenie spod okupacji terenów po Odrę i Nysę, zapowiadał też przebudowę ustroju społeczno–gospodarczego.
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) to tymczasowy organ władzy wykonawczej na terenach wyzwolonych spod okupacji. Utworzony został 21 lipca 1944 roku przez Krajową Radę Narodową, powołaną 31 grudnia 1943 r. z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej, jako „podziemny parlament”.
PKWN rozpoczynał działalność w okresie trudnym ze względu na działania wojenne oraz sytuację społeczeństwa. Manifest był dokumentem ogólnym, liczącym jedynie kilka stron. Wiele kwestii społecznych i ustrojowych jedynie zapowiadał, nie rozwijając w szczegółach.
Manifest wzywał „ludność i wszystkie podległe mu władze do jak najściślejszego współdziałania z Czerwoną Armią”…”w walce o zmiażdżenie Niemiec hitlerowskich”.
Zapowiadał, że: „Trwały sojusz z naszymi bezpośrednimi sąsiadami, ze Związkiem Radzieckim i Czechosłowacją, będzie podstawową zasadą zagranicznej polityki polskiej, realizowanej przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.” Deklarował także sojusz z pozostałymi państwami koalicji antyhitlerowskiej.
Władzę terenową PKWN sprawował poprzez system wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych rad narodowych i wyznaczonych pełnomocników. Dla zapewnienia bezpieczeństwa i porządku powołał Milicję Obywatelską. Postulował zorganizowanie wymiaru sprawiedliwości, w tym szybkie wymierzenie kary zbrodniarzom wojennym i zdrajcom.
PKWN zadeklarował „przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych, równości wszystkich obywateli bez różnicy rasy, wyznania i narodowości, wolności organizacyj politycznych, zawodowych, prasy, sumienia”, a także przemiany własnościowe.
Uroczyście ogłoszono, że „Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przystąpi natychmiast do urzeczywistnienia na terenach wyzwolonych szerokiej reformy rolnej.” W tym celu miał zostać powołany Fundusz Ziemi, ze skonfiskowanych gospodarstw niemieckich, obszarniczych i zdrajców, na tych obszarach tworzone będą nowe gospodarstwa dla bezrolnych chłopów a małorolni dostaną uzupełnienie.
Aby poprawić byt ludności w miejskiej przewidziane ustawowe podniesienie płac robotniczych i pracowniczych a także wprowadzenie ubezpieczeń „na wypadek choroby, inwalidztwa, bezrobocia oraz ubezpieczenia na starość”. Ogłoszono, że „Wprowadzone zostanie nowoczesne prawodawstwo w dziedzinie ochrony pracy, rozpocznie się rozładowywanie nędzy mieszkaniowej”, a także wsparcie państwa dla rozwoju spółdzielczości. Kolejną kwestią dla PKWN stało się „zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach.”
Realizacja postulatów Manifestu odbywała się w wyjątkowo trudnych warunkach trwającej od 5 lat wojny światowej, podczas której Polska poniosła znaczne straty ludnościowe.
Poza stratami ludzkimi wynikającymi z polityki eksterminacji przez niemieckich okupantów znaczne były zniszczenia w budownictwie, zwłaszcza miejskim, przemyśle i infrastrukturze. W lipcu 1944 roku społeczeństwo polskie było w ogromnej większości rolnicze. Zniszczenie przemysłu, wyludnienie miast oraz wewnętrzne migracje sprawiły, że rolnictwo stało się główną dziedziną gospodarki. Znaczna część populacji cierpiała w wyniku głodu lub niedożywienia.
W tej sytuacji pilnym zadaniem stała się likwidacja wielkiej własności ziemskiej obszarników. Już 6 września 1944 r. uchwalony został dekret PKWN o reformie rolnej. Do grudnia 1944 r. rozparcelowano 1763 majątków obszarniczych a ziemię rozdzielono pomiędzy bezrolnych, mało– i średniorolnych chłopów. Ogółem w dalszych latach władza ludowa stworzyła setki tysiące nowych i zwiększonych gospodarstw rolnych, w tym na ziemiach dawnej Polski ok. 2 mln, a na Ziemiach Odzyskanych 4 mln ha, co radykalnie rozwiązało głód ziemi na wsi a politycznie przyczyniło się do osłabienia wśród chłopstwa postaw antyustrojowych i zwiększenia poparcia władzy ludowej przez chłopów”.
W odniesieniu do spraw związanych z własnością środków produkcji w Manifeście PKWN stwierdzano: „Majątek narodowy, skoncentrowany dziś w rękach państwa niemieckiego oraz poszczególnych kapitalistów niemieckich, a więc wielkie przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, bankowe, transportowe oraz lasy, przejdą pod Tymczasowy Zarząd Państwowy. W miarę regulowania stosunków gospodarczych nastąpi przywrócenie własności.”
3 stycznia 1946 r. KRN uchwaliła ustawę o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (nacjonalizacja), która stała się podstawą gospodarki planowej z dużym udziałem w zarządzaniu fabrycznych załóg i wyłonionych przez nie organów społecznych. 26 września 1946 r. uchwalony został 3–letni plan odbudowy kraju, w którego rezultacie w 1950 r. przywrócono poziom produkcji przemysłowej z 1938 r. Przypomnijmy, że przedwojennemu państwu polskiemu nie udało się do wojny w 1939 r. osiągnąć poziomu produkcji jego ziem sprzed 1914 r.
Ważnym elementem Manifestu była zapowiedź odbudowy szkolnictwa i zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach. W krótkim czasie zlikwidowano analfabetyzm, rozwinięto szkolnictwo na poziomie podstawowym i średnim, zakładano nowe uniwersytety i szkoły wyższe. Odróżniało to politykę nowych władz od przedwojennej praktyki.
Podsumowując, Manifest PKWN był pierwszym krokiem polskich klas pracujących w tworzeniu zrębów demokratycznego i ludowego państwa – Polski Ludowej. Odegrał on fundamentalną rolę w dziele mobilizacji o wyzwolenie spod hitlerowskiego jarzma, odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych, demokratyzacji ustroju i zapewnienia Polsce sprawiedliwych granic.
Manifest PKWN formułował klarowne wytyczne w kwestii odbudowy i rekonstrukcji gospodarki zniszczonej podczas wojny i hitlerowskiej okupacji (1944–1949). Ważnym zadaniem była integracja Ziem Zachodnich i Północnych z resztą kraju, odbudowa linii kolejowych, dróg i mostów, odgrywających wielka rolę w niespotykanej dotąd wędrówce ludów. Realizacja tych historycznych zadań odbywała się w ramach 3-letniego Planu Odbudowy Polski (1946-1948).
Manifest PKWN tworzył warunki przekreślenia wyzysku i niesprawiedliwości społecznej, (…) W wyniku wdrażania w życie idei Manifestu lud pracujący stał się suwerenem, gospodarzem w państwie, odzyskał po wiekach godność i szacunek, stworzone zostały podstawy przezwyciężenia historycznych krzywd i budowy ustroju sprawiedliwości społecznej. Były to wielkie osiągnięcia na miarę epokową, które należy docenić.